Przewóz krajowy jako podróż służbowa
Pracownikowi wykonującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy, lub poza stałym miejscem pracy przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową. Funkcjonujące w Kodeksie pracy zobowiązanie pracodawcy do pokrywania należności z tytułu kosztów poniesionych przez pracownika w związku z wykonywaniem pracy w innym miejscu, niż określa to umowa o pracę, budziło duże wątpliwości w zakresie możliwości stosowania go do kierowców wykonujących przewozy krajowe i międzynarodowe. Odmawiając kierowcom wypłaty dodatkowych należności, pracodawcy powoływali się na brak wykonywania przez nich „zadań służbowych” podczas podróży, podpierając się interpretacją tego pojęcia przyjętą przez Sąd Najwyższy, który określał zadanie służbowe jako zdarzenie incydentalne w stosunku do pracy umówionej i wykonywanej zwykle w ramach stosunku pracy.
Wykluczenie kierowców zawodowych z grona podmiotów uprawnionych do odbywania podróży służbowych generowało szereg problemów nie tylko na gruncie rekompensowania zwiększonych wydatków ponoszonych podczas wykonywanych przewozów, ale także na gruncie ustalania przyczyn i okoliczności związanych ze zdarzeniami o charakterze wypadkowym. Ostatecznie doprowadziło natomiast do dodania do ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (dalej: ustawa) art. 2 pkt 7 wskazującego, iż każde zadanie służbowe polegające na wykonywaniu na polecenie pracodawcy przewozu drogowego poza miejscowość, w której znajduje się siedziba pracodawcy, na rzecz którego kierowca wykonuje swoje obowiązki, oraz inne miejsce prowadzenia działalności przez pracodawcę, w szczególności filie, przedstawicielstwa i oddziały, lub wyjazdu poza ww. miejscowości czy miejsca w celu wykonania przewozu drogowego jest podróżą służbową.
Z dniem 2 lutego 2022 r. przedstawiona powyżej definicja uległa istotnej zmianie. Na skutek wdrożenia tzw. pakietu mobilności wyłączono kierowców wykonujących przewozy międzynarodowe z grona podmiotów uprawnionych do odbywania podróży służbowej. Zmianie uległa definicja podróży służbowej, dodano również art. 21b ustawy, który wskazuje, iż kierowca wykonujący zadania służbowe w ramach międzynarodowych przewozów drogowych nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 775 § 1 k.p. Do podróży służbowej nie będą również kwalifikowane przejazdy na odcinkach krajowych wykonywane w ramach przewozu międzynarodowego, albowiem w świetle interpretacji Ministerstwa Infrastruktury i Głównego Inspektoratu Pracy przewozem międzynarodowym jest całe zadanie przewozowe wykonywane przez kierowcę, łącznie z krajowymi odcinkami tego przejazdu.
W konsekwencji aktualnie wyłącznie kierowcy wykonujący przewóz krajowy, tj. przewóz, który nie został określony w art. 2 pkt 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1072/2009 z dnia 21 października 2009 r. dotyczącego wspólnych zasad dostępu do rynku międzynarodowych przewozów drogowych lub art. 2 pkt 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1073/2009 z dnia 21 października 2009 r. w sprawie wspólnych zasad dostępu do międzynarodowego rynku usług autokarowych i autobusowych i zmieniające rozporządzenie (WE) nr 561/2006, mogą odbywać podróże służbowe.
Ochrona ubezpieczeniowa podczas podróży służbowej
Potraktowanie przewozów krajowych jako podróży służbowej kierowców zawodowych zdecydowanie zwiększa ich ochronę w razie zaistnienia zdarzeń wypadkowych. W czasie przewozu kierowca może ulec wypadkowi i to nie tylko wypadkowi komunikacyjnemu. Jakiekolwiek zdarzenie spełniające warunki określone w ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (dalej: ustawa wypadkowa), tj. mające charakter nagły, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:
- podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych,
- podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia,
- w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy,
- będzie uznane za wypadek przy pracy. Przykładowo, wypadkiem przy pracy będzie zatem potrącenie przez inny pojazd podczas rozładunku, uraz doznany przez kierowcę podczas zabezpieczania ładunku znajdującego się w naczepie czy zatrucie spalinami dostającymi się do kabiny w związku z nieszczelnościami w układzie wydechowym.
Na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie wypadkowej, będzie traktowane również zdarzenie, któremu kierowca uległ w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż określone powyżej, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań.
Podkreślić należy, iż art. 3 ust. 2 ustawy wypadkowej nie ustala szczególnej, samodzielnej ochrony kierowcy wykonującego przewozy krajowe znajdującego się w podróży służbowej, a jedynie rozciąga szczególną ochronę ubezpieczeniową w podróży służbowej także na okoliczności należące do sfery prywatnych spraw pracownika. Sąd Najwyższy, intepretując wątpliwości dotyczące zakresu ochrony pracownika wykonującego pracę w czasie podróży służbowej, wskazał: różnica między wypadkiem przy pracy i wypadkiem podczas podróży służbowej dotyczy okoliczności wypadku, a w szczególności tego, że wypadek przy pracy powinien pozostawać w związku z pracą, natomiast wypadek podczas podróży służbowej musi się wiązać z wykonywaniem zadań powierzonych na czas podróży służbowej. Przy kwalifikowaniu danego zachowania jako pozostającego w związku z podróżą służbową należy badać, czy w łączności z nią pozostawał cel zachowania pracownika, czy też miało ono wyłącznie prywatny charakter. Przy czym zachowaniami niepozostającymi w związku z wykonywaniem powierzonego zadania i sprzecznymi z celem podróży służbowej są te zachowania ze sfery prywatnych spraw pracownika, które nie były konieczne z punktu widzenia celu i warunków odbywania podróży służbowej, to znaczy z potrzebą realizacji powierzonych mu zadań (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt II UK 370/14).
W praktyce oznacza to, iż ochrona ubezpieczeniowa kierowcy wykonującego przewozy krajowe jest niezwykle szeroka. Kierowca jest objęty ochroną nie tylko podczas wykonywania czynności zleconych mu do wykonania w czasie podróży oraz w czasie drogi do miejsca docelowego i z powrotem do stałego miejsca zamieszkania, ale podczas wykonywania wszelkich czynności, które zwykle wykonuje pracownik znajdujący się w podróży służbowej (podróż, pobyt w miejscu zakwaterowania, zakupy, przygotowanie posiłku, odpoczynek), a co za tym idzie – zerwanie więzi istniejącej pomiędzy pobytem pracownika a wykonywaną przez niego pracą będą powodować tylko zachowania pracownika niedające się pogodzić z celem podróży służbowej, to znaczy z realizacją powierzonych mu zadań, w tym zachowania o charakterze nagannym.
Ustalanie okoliczności zdarzenia wypadkowego
Zespół powypadkowy powołany przez pracodawcę do ustalenia przyczyn i okoliczności wypadku przy pracy musi zatem rozszerzyć obszar ustalania okoliczności zdarzenia. Z uwagi na szczególne okoliczności i warunki, w jakich znajduje się pracownik podczas podróży, ochrona ubezpieczeniowa obejmuje nie tylko wykonywanie poleconej pracy, lecz również wiele innych czynności wynikających z samego faktu opuszczenia zwykłego środowiska, które to czynności byłyby w normalnych warunkach zaliczone do sfery spraw prywatnych. Kwalifikowanie konkretnego zachowania jako pozostającego w związku z podróżą służbową polegać będzie zatem na badaniu związku pomiędzy podróżą służbową a celem zachowania pracownika i ewentualnym wykluczeniu prywatnego charakteru tego zachowania.
Granica tego, czy dane zachowanie pozostaje w związku z podróżą służbową, czy też przeważa jego prywatny charakter, jest niezwykle nieostra. Co do zasady bowiem większość zachowań, które zazwyczaj wyłączylibyśmy z katalogu zachowań związanych z pracą, tu będzie podlegać ochronie. Przykładowo, przygotowywanie posiłków lub ich spożywanie poza miejscem wykonywania obowiązków służbowych, zapewnienie sobie zakwaterowania, spacery czy nawet skorzystanie z części rekreacyjnej hotelu, w którym pracownik nocuje, pozostają w związku z wykonywaniem pracy, chyba że nie dają się pogodzić z celem podróży służbowej.
Zachowaniami pracownika niepozostającymi w związku z wykonywaniem powierzonego zadania i sprzecznymi z celem podróży służbowej będą te zachowania ze sfery prywatnych spraw pracownika, które nie były konieczne z punktu widzenia celu i warunków odbywania podróży służbowej, przykładowo, gdy pracownik udaje się do restauracji na kolację z przygodnie poznanym towarzystwem i zostaje pobity lub wprowadza się w stan upojenia alkoholowego i będąc w tym stanie, wpada pod samochód. W czasie podróży służbowej pracownik może być zatem pozbawiony ochrony ubezpieczeniowej wówczas, gdy zerwał związek z wykonywaniem powierzonych mu zadań służbowych poprzez sprowokowanie lub spowodowanie zdarzenia wypadkowego zachowaniem niepozostającym w żadnym związku z celem tej podróży. Należy przy tym zaznaczyć, że stan nietrzeźwości pracownika nie przesądza automatycznie o zerwaniu związku z pracą lub wykonywaniem zadań powierzonych pracownikowi w czasie podróży służbowej. Do zerwania tego związku nie dojdzie przykładowo wtedy, gdy nietrzeźwy pracownik nie mógł mieć wpływu na zajście wypadku lub gdy istnieją istotne współprzyczyny zdarzenia wypadkowego wskazujące, że bez stanu nietrzeźwości pracownika i tak wypadku nie można by uniknąć.
BHP w odniesieniu do kierowców
Ograniczona możliwość nadzoru nad środowiskiem pracy oraz zachowaniami, które kierowca podejmuje po wykonaniu przewozu, pozostając wciąż w podróży służbowej, znacząco utrudnia pracodawcy zabezpieczenie pracownika i jego ochronę przed zagrożeniami. Kluczowe obszary bezpieczeństwa sprowadzają się do następujących działań:
- Sprawdzenie stanu technicznego pojazdu przed rozpoczęciem każdej podróży, co pozwoli wyeliminować ryzyko podczas wykonywania czynności służbowych i podczas odpoczynku odbieranego w kabinie pojazdu. Pojazdy powinny być regularnie serwisowane, a reakcja na zgłoszenia usterek i problemów mechanicznych dokonywanych przez kierowców powinna być natychmiastowa.
- Zmęczenie może zaburzać zdolność oceny sytuacji i zwiększać ryzyko zdarzeń wypadkowych. Aby zapewnić kierowcom bezpieczeństwo w czasie podróży, pracodawca powinien zaplanować w ich rozkładzie czasu pracy odpowiednią ilość przerw, aby umożliwić im regenerację. Kierowcy powinni mieć wystarczająco dużo czasu na dotrzymanie terminów – gdy pracodawcy są bardzo skoncentrowani na dotrzymywaniu napiętych terminów, może to doprowadzić kierowców do granic możliwości, zwiększając ryzyko zdarzenia wypadkowego. Znaczenie ma także zachęcanie kierowców do zgłaszania wszelkich problemów zdrowotnych, które mogą mieć wpływ na ich zdolność odbycia podróży służbowej.
- Istotnego znaczenie nabiera kwestia przeszkolenia kierowców zarówno pod kątem dobrych praktyk podczas jazdy, jak i w zakresie rozpoznawania i regulowania emocji. Praca z dala od domu może generować stres i lęki, które wpływają nie tylko na nawyki kierowców na drodze, ale też na ich zachowanie po wykonaniu czynności służbowych, jak np.: zwiększone spożycie alkoholu, utrata cierpliwości wobec przygodnie spotkanego towarzystwa i wdanie się w bójkę. Budowanie przejrzystej kultury pracy pomoże zidentyfikować współpracowników, którzy potrzebują większego wsparcia emocjonalnego.
Odpowiedzialność pracodawcy za zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy ma miejsce także podczas podróży służbowej. Z uwagi na trudności związane ze specyficznym charakterem pracy kierowcy wykonującego przewozy krajowe konieczne jest dokładne zapoznanie się ze specyfiką miejsca, gdzie podróż służbowa ma się zakończyć, przykładowo z ostrzeżeniami o niesprzyjającej pogodzie i innych zjawiskach klimatycznych czy lokalnych niepokojach społecznych, które mogą wpłynąć nie tylko na wykonanie zadania służbowego, ale także na bezpieczeństwo odpoczywającego po pracy pracownika będącego jednak wciąż w podróży służbowej. Aktywna opieka nad kierowcą podczas podróży służbowej pomoże stworzyć bezpieczne i przyjazne środowisko, minimalizując możliwość wystąpienia zdarzeń o charakterze wypadkowym.
